به بهانه روز معلم فرصت را مغتنم شمرده و یادی می‌کنیم از مرحوم "حاج معلم" اولین مدیر و معلم دبستان ناصری خلخال (این مطلب از سایت قدیمی خلخالیم که در تاریخ 10 اردیبهشت 1397 منتشر شده است، با تغییر و اصلاح بسیار مختصر، باز نشر می‌شود)

«حاج میرزا محمد تقی خوجینی» معروف به «حاج معلم» اولین مدیر و معلم «مدرسه ناصری خلخال» می‌باشد که در زمان تاسیس آن، همکاری تنگاتنگی را با مرحوم «ناصر دفتر روایی»، موسس آن مدرسه داشته است و همانگونه که مرحوم ناصر دفتر اشاره می کند اصولا وجود حاج معلم بعنوان یک پتانسیل ارزشمند باعث می‌شود که ایجاد مدرسه ناصری به ذهن مرحوم ناصر دفتر خطور کند.

از راست: میرزا محمد حسن صالحی، میرزا محمد صادق (برادر حاج معلم)، حاج معلم (میرزا محمد تقی)

عکس از کتاب خلخال و مشاهیر تالیف سید مسعود نقیب

قبل از تاسیس مدرسه ناصری خلخال در سال 1287 هجری شمسی که در واقع دومین مدرسه آذربایجان بعد از مدرسه رشدیه تبریز می‌باشد، مکتبخانه‌های زیادی در منطقه خلخال دائر بود و چندین مکتب‌دار مشغول فعالیت بودند. حوزه فعالیت بعضی از این مکتب‌داران از منطقه خلخال نیز فراتر بود تا جایی که حاج میرزا محمد تقی، مکتبخانه‌ای با اصول قدیم در «باکو» تاسیس کرده بود.

مرحوم ناصر دفتر روایی موسس مدرسه ناصری خلخال در خاطرات خویش می‌نویسد:

«قضا را حاج میرزا محمد تقی خوجینی که سابقا در بادکوبه مکتبخانه‌ای با اصول قدیمه داشت و اخیرا حاج زین‌العابدین تقی‌اوف که از متمولین و معارف‌خواهان عالم اسلامی قفقازیه بود یک نفر معلم از اسلامبول به بادکوبه جلب کرد و جمعی از معلمان قدیمی را تحت تعلیم و تربیت او گرد آورده و دارالتعلیمی افتتاح کرد و اصول جدیده تعلیم و تدریس را به آنها یاد داده بود که از جمله آنها حاج میرزا محمدتقی بود که مدتی نیز در بادکوبه به تدریس داشته و این اوقات برای دیدار خانواده خود به خلخال آمده بود».

و در ادامه می‌نویسد:

«با اینکه در خلخال افکار عمومی بکلی از اینگونه تاسیسات بیگانه و اقدام بدان مستلزم انواع مخاطره و فداکاریها بود نگارنده از روی یک احساسات درونی خود را برای مقابله با هرگونه مرارت و مخاطره حاضر کردم و با استفاده از وجود حاج میرزا محمد تقی مرحوم بدین اراده افتادم که مدرسه ای در قصبه خلخال افتتاح و خدمات وطنی خود را از این راه تعقیب نمایم و چون خودم چنین قدرت مالی نداشتم که همه مصارف مقدماتی و بودجه آتیه این مدرسه را از عهده برآیم اراده خود را با بعضی از خواص قصبه خلخال که احساساتی در این کارها داشتند به میان گذاردم و استمداد کردم که از مساعدت مادی و معنوی دریغ ننمایند. ولی از هیچ یک مساعدت مادی و مالی به عمل نیامد و بلکه بعضی ها نظر به عدم استعداد محل و فقدان وسایل و دوری افکار عمومی از آن و بدتر از همه بدبینی دولتیان مستبد نسبت بدین گونه مؤسسات که بوی دیگری از آن بر میآمد بدین اقدام ملامتم کردند و ظاهراً هم گفتارشان همه منطقی و بجا بود. ولی من نظر به عشق مفرطی که بدان داشتم خود را بدین کار مصمم دیدم و اقل فایده را آشنا کردن افکار عمومی بدین تأسیسات و تخم پاشی می‌دانستم که لامحاله ثمره ‌ش وقتی به دست آید».

ناصر دفتر در ادامه خاطرات خود توضیح می‌دهد که برحسب دستور حاج میرزا محمدتقی، اثاث مدرسه را با هزینه شخصی خود فراهم کرده و بهترین عمارت قصبه (خانه حاج سلیم مرحوم) را با ماهی 10 تومان وجه اجاره می‌کند و در اول مهرماه سال 1326 قمری (1287 شمسی)، مدرسه را با مدیریت و معلمی حاج میرزا محمد تقی و یک نفر دیگر از کسان او (میرزا رفیع) و نظامت آقا سید کریم و یک نفر مستخدم، با شصت نفر شاگرد در دو کلاس افتتاح می‌کند و جشن افتتاحیه را در عمارت مدرسه برپا می‌کند.
(لازم به توضیح است با وجود اینکه حاج معلم اولین معلم دبستان ناصری خلخال بوده است ولی بنا به گفته شاگردان قدیمی دبستان ناصری که بسیاری از آنان دیگر در قید حیات نیستند، میرزا رفیع [شیخ الاسلامی] با ۴۰ سال فعالیت معلمی در دبستان ناصری خلخال، معروف ترین، پرکارترین و با سابقه ترین معلم خلخال شناخته می‌شده است.)

موسس مدرسه ناصری در بخش دیگری از خاطرات خود می‌نویسد:

«بعضی از شاگردان بزرگتر که کم و بیش سواد داشتند در کلاس مخصوصی تدریس می‌شدند و برای هر یک از شاگردان از سه الی پنج قران ماهیانه مقرر گردید. در عین حال که من سرگرم ترتیبات مدرسه بودم مخالفین انواع اعتراضات و بدگوئیها داشتند و به تیر تهمتهای گوناگونم هدف می ساختند، و این رویه مدت‌ها ادامه داشت. ولی من بدون اینکه اعتنائی بدان کنم به کار خود مشغول بودم و معدودی نیز به حکم احساسات شخصی و یا به ملاحظه موافقت من، مساعدت و همراهی می کردند».

ناصر دفتر در مورد مهارت حاج میرزا محمد تقی می‌نویسد:

«پیشرفت‌هایی که در ظرف دو سه ماه در شاگردان مشهود گردید که بخوبی از عهده ترکیب کلمات و خواندن و نوشتن برآمدند، در نظر همه حیرت‌آور بود و رفته رفته انظار عمومی را به طرف مدرسه جلب کرد و زبان طاعنان را کوتاه ساخت و این حال در اثر مهارت تام و تمامی بود که حاج میرزا تقی مرحوم در تدریس مقدماتی و جلب توجه اطفال داشت».

طبق نوشته‌های ناصر دفتر، حاج میرزا محمد تقی این مهارت خود را به زبان ترکی و از روی اصول عثمانی تحصیل کرده بود و از قضا این حال به مذاق شاگردان ابتدایی مدرسه ناصری که ترک زبان بودند، مفید می افتد و بهتر و سهلتر می توانستند مطالب را درک نمایند.

ناصر دفتر در انتهای خاطرات خود در مورد وجدان کاری حاج معلم و سایر همکاران وی می‌نویسد:

«بالجمله ماهیانه شاگردان مدرسه در ماه اول دوازده و در ماه دوم شش تومان وصول گردید. چون این وجه مختصر در مقابل شصت هفتاد تومان بودجه مدرسه بسیار ناچیز بود، برای ترغیب اولیاء اطفال، از ماه سوم ماهیانه را موقوف کردم و همه شاگردان به طور مجانی پذیرفته شده و تهیه بودجه را از ممر اعانه در نظر گرفتم و به هر وسیله بود مصارف را الی ماه هشتم از خود و اعانه دیگران که با زحمات تمام وصول می شد فراهم آوردم. ولی پس از آن در اثر اشتداد غارتگری و آشوب و گرفتاریهای اهالی ولایت که روز به روز در تزاید بود کار مدرسه به مضیقه منتهی شد و مدیر و سایر کارکنان مدرسه بدون اینکه چیز قابلی برای آنها عاید شود چهارده ماه تمام وجدانا ادای وظیفه و مدرسه را از سقوط نگهداری می کردند».

تصویری از مدرسه ناصری خلخال از کتاب اسناد و خاطرات ناصر دفتر روایی

 مطالب برگرفته از کتاب اسناد و خاطرات ناصر دفتر روایی به کوشش ایرج افشار/بهزاد رزاقی

گردآوری: محمد پورعزیزی/ ویراستاری و انتشار: مسعود شیرعلی‌پور

لینک کوتاه: khalkhalim.com/cb8aa