یادی از استاد فقید دکتر حبیب‌الله زنجانی (۱۳۱۸ـ ۱۳۹۸) - محمدجلال عباسی‌شوازی*

خلخالیم به نقل از روزنامه اطلاعات امروز / امروز دوشنبه 3 آذر 1399 مصادف است با اولین سالروز درگذشت زنده یاد دکتر حبیب‌الله زنجانی، که با بیش از نیم قرن حضور فعال در عرصه جمعیت‌شناسی کشور، بر گردن اینجانب و بسیاری دیگر از همکاران و دانشجویان حق استادی داشتند. در سال‌ها و ماه‌های اخیر که بحث جمعیت در کشور به عنوان یکی از موضوعات اساسی در محافل سیاستگذاری و اجتماعی و خانوادگی تبدیل شده است و هر فردی یا بر اساس کنجکاوی یا بر حسب وظیفه به تحولات جمعیت و آینده آن می‌پردازد، جادارد از استادان پیشکسوت جمعیت‌شناسی که در دوران حیات خود منشاء خدمات و آثار علمی و اجتماعی بودند یادی کنیم و خاطره آنان را پاس بداریم.
 
جمشید بهنام و شادروان مهدی امانی از زمره جمعیت‌شناسان نسل اول کشورند که بنیانگذاری رشته جمعیت‌شناسی در ایران را به عهده داشتند. استاد زنجانی از جمعیت‌شناسان بنام نسل دوم کشور بود که در دوران زندگی علمی خود با تلاش و پشتکار، علم و رشته جمعیت‌شناسی را گسترش داد و با تألیفات متعدد و ارزشمند از یک سو، همچنین تربیت دانشجویان و کارشناسان جمعیتی از دیگر سو، موجب شد علم جمعیت‌شناسی در دوران پس از خود تداوم یابد. بسیار سخت است که شاگرد دیروزی در رثای استادش قلم بزند، ولی پاسداشت زحمات بیش از نیم قرنِ استادی دکتر زنجانی وظیفه و افتخاری است بر دوش اینجانب که روزی در کلاس درس ایشان حاضر شده، از محضر ایشان آموختم و سالیانی نیز به عنوان همکار از نظراتشان بهره بردم. هر چند آثار ماندگار این استاد فرهیخته بر دانشجویان و همکاران و کارشناسانی که از نزدیک شاهد خدمات ایشان بوده‌اند روشن است، ولی به منظور یادآوری و ثبت آن برای نسل آینده، لازم می‌دانم به چند ویژگی فردی، علمی و اجتماعی که بیانگر شخصیت ماندگار زنده یاد دکتر زنجانی است اشاره‌ای داشته باشم.‌

اول، دکتر زنجانی چند ویژگی مهم فردی داشت که درشکل‌گیری زندگی علمی و اجتماعی ایشان نیز مؤثر بود. هوش و ذکاوت، حافظه قوی و حضور ذهن، تلاش و پشتکار، نظم و انضباط، احساس مسؤولیت و صراحت بیان از ویژگی‌های ارزشمند این استاد فقید بود. وی در کلاس درس و جلسات علمی و مشورتی جدیت، دقت، صلابت و متانت داشت. دکتر زنجانی تا لحظات آخر عمر خویش دست از تلاش علمی برنداشت و علیرغم ابتلا به بیماری در سال‌ها و ماه‌های پایانی عمر، در حد توان به صورت منظم در جلسات مشورتی و کارشناسی شرکت می‌کرد.‌

دوم، به لحاظ علمی و حرفه‌ای، استاد زنجانی با رشته جمعیت‌شناسی کاملا آشنا بود، تکنیک‌ها و روش‌های جمعیت‌شناسی را به خوبی می‌دانست و دانش خود را عالمانه تدریس می‌کرد. تألیفات ایشان در رشته جمعیت‌شناسی به لحاظ علمی اثرگذار و مهم‌تر از آن همواره کاربردی بوده است. ذهن و قلم روانشاد با عدد و رقم عجین بود و در جلسات و کلاس درس، با دقت شاخص‌های آماری را محاسبه و بحث می‌کرد. مهم‌تر از آن، آشنایی و تسلط ایشان در ادبیات و تاریخ نیز زبانزد بود.‌

سوم، اثرگذاری علمی شادروان دکتر زنجانی از طریق تربیت دانشجویان علوم اجتماعی و جمعیت‌شناسی به‌ویژه در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه‌های مختلف بود که باعث رونق و استمرار رشته و دانش جمعیت‌شناسی در ایران شده است. دانشجویان و نسل‌های بعد از ایشان، از استادان و محققان اثرگذار جمعیت‌شناسی کشورند.‌

چهارم، اثرگذاری اجتماعی و حضور فعال دکتر زنجانی در عرصه علمی، سیاستگذاری و برنامه‌های جمعیتی چشمگیر بود. ایشان در سال ۱۳۵۶ مدیریت گروه جمعیت‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران را به عهده گرفت، سپس در سال قبل از انقلاب اسلامی به عنوان معاون و سرپرست دانشکده خدمت کرد. علاوه بر آن، در تأسیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران نقش داشت و دوره‌ای نیز ریاست این انجمن را عهده‌دار بود. همکاری‌های ایشان با مرکز آمار ایران و سازمان ثبت احوال، به عنوان یک جمعیت‌شناس برجسته مشهود است و در بهبود آمارهای جمعیتی نقش‌آفرینی کرد. دوران مسؤولیت دکتر زنجانی در مرکز مطالعات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی نیز پر ثمر بود و به انجام و انتشار گزارش‌های تحقیقات کاربردی و نیز کتاب‌های ارزشمند جمعیت‌شناسی منجر شد.‌

پنجم، دکتر زنجانی در عین حال که با دیدی ملی به مسائل جمعیتی می‌پرداخت، همواره با افتخار به زادگاه خود، خلخال، توجه ویژه‌ای داشت. از اینروست که مردم قدردان و فهیم این شهر به پاس وفاداری و خدمات ارزشمند این استاد فقید در سطح ملی و محلی، تندیس این زنده یاد را به عنوان شخصیتی ماندگار در معرض دید نسل حاضر و آینده شهروندانش گذاشته‌اند.‌

اینجانب از طرف خود و همکارانم در انجمن‌ جمعیت‌شناسی ایران و گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران، یاد و خاطره این استاد فقید را زنده نگاه داشته و امیدوارم همه ما بتوانیم با لطف و عنایت حضرت باریتعالی و با کسب تجربه از ویژگی‌ها و زندگی استادانی چون دکتر زنجانی قدمی برای اعتلای کشور عزیزمان ایران برداریم. ضمن طلب آمرزش و آرامش برای روح آن استاد فقید، برای همسر گرامی و همراه زندگی‌شان سرکار خانم افتخار عبدالله‌زاده نصیری و نیز فرزندان صالح و پرتلاش ایشان، حسام و احسان، آرزوی سلامت، سعادت و خوشبختی داریم.‌

* استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران‌

لینک کوتاه: khalkhalim.com/bc030